योगविज्ञान भ्रामरी प्राणायाम भाग ४

Sunday, 12 April 2020

🧘🏻‍♂योग विज्ञान शृंखला🧘‍♀
✒️.....डॉ. शरद रामढवे.
           (कान,नाक,घसा तज्ञ)
भ्रामरी प्राणायाम भाग ४
   ब) विद्युत तरंग (Elecrical waves).
एकाच वेळी एक मज्जापेशी (Neuron) दुसऱ्या मज्जापेशिला विद्युत तरंगानी जोडली जाते व संवेदना पाठविल्या जातात,या तरंगाना मेंदू विद्युत लहरी किंवा Brain waves म्हणतात.
        मेंदुच्या वेगवेगळ्या स्थितिमध्ये ,जसे थकवा येणे, जागरुक असणे,राग येणे, आनंदी असणे, शांतचित्त असणे, उदासिन असणे तसेच मेंदूच्या वेगवेगळया रोगामध्ये मेंदुच्या वेगवेगळ्या विद्युत लहरी दिसून येतात. त्यास इ.इ.जी. (E.E.G.Electro Encephaogram) असे म्हणतात. ह्या लहरी हळू (Slow), मध्यम (Moderate). गतीमान (Fast)असू शकतात. व त्या Hertz (Cycles/sec.) या युनिटमध्ये मोजतात.ह्या लहरी E.E.G. मशीनद्वारे मोजता येतात.
       मेंदूत एकंदरीत सहा प्रकारचे विद्युत तरंग आढळून येतात. त्यामध्ये भ्रामरी प्राणायामामध्ये तीन प्रकारचे विद्युत तरंग मुख्यत्वेकरून आढळतात. ज्या अपेक्षित व
चांगले  परिणाम देतात. त्या अशा आहेत.
   १. डेल्टा तरंग (Delta waves) - (0.5 ते 3Htz) हे तरंग कमी वारंवारतेची असतात. ह्या लहरी ध्यानाच्या खोल (Deep Meditation) अवस्थेत व स्वप्नरहित
निद्रा (Dreamless Sleep) सुषुप्ती अवस्था यामध्ये आढळतात. बाहेरील कोणल्याच
गोष्टीची जाणीव राहात नाही. ह्या अवस्थेमध्ये पेशींची दुरुस्ती आणि वाढ (Healings & regeneration) चांगली होते. लहान मुलांना नेहमी गाढ झोपेची आवश्यकता असते, त्यामुळे त्यांची वाढ चांगली होते. भ्रामरी प्राणायामाच्या सततच्या व योग्य सरावाने ही
स्थिती प्राप्त करता येते.
    २.थिटा तरंग (Theta waves) - (3 ते 8 Htz) ह्या लहरी साधारण झोपेत आढळतात. खोल ध्यानाच्या अवस्थेतही ह्या लहरी आढळतात. या अवस्थेमध्ये ज्ञानेद्रियाचा बाहेरील जगाशी संबंध नसतो व तो स्वप्नावस्थेत असतो. बाहेरील जाणिवेच्या
बाहेर असतो. या लहरी शिथलीकरणामध्ये (Deep Relaxation), हिप्नॉसिस (Hypnosis) शांतपणे विचार करीत असताना, जेव्हा मूड चांगला असतो  व मन स्थिर असते व आनंदी  असताना आढळतात. भ्रामरी प्राणायामामध्ये ह्या लहरी दिसून येतात.
  ३ अल्फा तरंग (Alpha waves) - (8 ते 12 Hz) ह्या लहरी शांतपणे
विचार करताना, ध्यानाच्या काही अवस्थांमध्ये दिसतात. मेंदू पूर्ण विश्रांतीच्या अवस्थेत (Resting state of Brain) असतो त्यावेळी अल्फा तरंग दिसतात. ह्या अवस्थेमध्ये
मेंदूचा समन्वय (Mental Co-ordination) , मनःशांती (Clamness), जागरुकता (Alterness) मन व मेंदूचा समन्वय (Mind, Body Integration) व शिकण्याची पात्रता (Learning) ही वाढते. योगासन व प्राणायामात ह्या लहरी दिसून येतात.
भ्रामरी प्राणायामामध्ये निर्माण झालेल्या कंपनामुळे फुफ्फुसातील वायुकोशाच्या पातळ थरावर कंपन झाल्यामुळे आतील वायुच्या अणूमध्ये हालचाल होते. त्यामुळे
वायुकोषातील (Alveoli) हवा आणि रक्त, ऑक्सिजन (O2)  आणि कार्बन-डाय-ऑक्साईड
(CO2) यांची देवाण-घेवाण जलद होते.
     सन १९९३ मध्ये मुंगेर येथील हॉस्पिटलमध्ये बिहार योग विद्यालयाच्या संयुक्त विद्यमाने ४४८ गर्भवती स्त्रियांवर एक अभ्यास केला. त्या सर्वाची चिकित्सा परिक्षण,आहार संबंधीत व भ्रामरी प्राणायामाच्या सर्वाना सारख्याच सूचना दिल्या. त्यापैकी ११२ गर्भवती स्त्रियांनी (साधारण २५%) गर्भावस्थामध्ये रोज १ ते २ वेळेस ५ ते १० मिनीटे
भ्रामरी प्राणायामाचा अभ्यास केला. कंत्रोल ग्रुप व भ्रामरी प्राणायाम केलेल्या स्त्रियांचा ग्रुप यामध्ये खालील बदल दिसून आले.
गर्भपाताची समस्या ८% वरून २% वर आली. कालावधीपूर्व प्रसूतीचे प्रमाण ५% वरून २.६% वर आले. शस्त्रक्रियेचे प्रमाण ४% वरून १% वर आले. नवजात शिशूमध्ये ऑक्सिजन कमीचे प्रमाण १२% वरून ०% वर आले. नवजात शिशूचे वजन २८५० ग्रॅमच्या तुलनेत ३३२५ ग्रॅम भरले. भ्रामरी प्राणायामाने चिंता, तणाव कमी झाल्याचे
दिसून आले.
     भ्रामरी प्राणायामाचा परिणाम हायपोथेलेमस, पिनियल ग्रंथी व पियुषी अंतःस्त्रावी ग्रंथीवर होतो.
      १९५९ मध्ये अमेरिकेतील येल स्कूलमधील मेडीसिनचे डॉक्टर ए.बी. लर्नर ह्यांना त्वचेवरील मेलॅनोमा ह्या कॅन्सरचे कारण शोधताना असे आढळून आले की, हा
त्वचेचा कॅन्सर मेलॅटोनिनचे ( Melatonin Pigment) प्रमाण वाढल्याने होतो. पिनियल ग्रंथीपासून
मेलेंटोनिन हा संप्रेरक रात्रीच्या अंधारात तयार होतो व त्यामुळे आपणास झोप लागते. मेलेंटोनिनचे इंजेक्शन प्राण्यास दिले तर तो गाढ झोपी जातो. भ्रामरी प्राणायामाने पिनियल
ग्रंथीचे नियंत्रण होते.

Sharadyogvigyan.blogspot.com