Wednesday 27 May 2020
🧘🏻♂योग विज्ञान शृंखला🧘♀
✒️.....डॉ. शरद रामढवे.
(कान,नाक,घसा तज्ञ)
ध्यान भाग ६
ध्यान आणि भावना
मानवाच्या मेंदूतील ब्रेनस्टेम् (Brain stem) आणि मेड्यूला (medulla) म्हणजे हा जैविक मेंदू असून तो सर्व अनैश्विक शरीर कियाचे नियंत्रण करत असतो. त्याला प्रेम वगैरे भावना समजत नाहीत. मेंदूतील लिंम्बिक सिस्टिम नावाच्या भागात या गुंतागुंतीच्या भावनांचे नियंत्रण होते. कुत्रा, मांजर, बैल इत्यादी प्राणी आपल्या मालकावर प्रेम करतात, कारण त्यांच्यामधेही हा भावनिक मेंदू असतो. सेरेब्रल कॉर्टेक्स (Cerebral Cortex) हा मोठ्या मेंदूचा भाग वैचारिक मेंदू म्हणता येईल. तो माणसाप्रमाणेच गोरिला, चिंपांझी या सारख्या अधिक उत्क्रांत झालेल्या माकडांच्या मेंदुलाही असतो. परंतु प्रिफ्रंटल कॉर्टेक्स (Prefrontal Cortex) नावाचा मेंदूचा सर्वात पुढे असणारा भाग हा मानवामध्येच असतो. मानवाच्या प्रगतीचे कारण म्हणजे हा मानवी मेंदूचा वैशिष्टपूर्ण भागच आहे.
ह्या प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सची कार्ये म्हणजे शरीराचे नियंत्रण, परिसराचे ज्ञान, भावनांचे व्यवस्थापन, चिंतेची जाणीव, प्रतिसाद देण्याची क्षमता, वेळेच भान, दुसऱ्यांच्या भावना समजण्याची क्षमता,नैतिकतेची जाणीव आणि अंत:प्रेरणा ही सर्व कार्ये निरोगी मानवी मनाची लक्षणे असून ती प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स मधून घडत असतात. हा भाग इतर सर्व भागाशी जोडलेला असतो. ऐच्छिक दीर्घ श्वास घेणे हे सुध्दा प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सचे काम आहे. तो भावनिक मेंदूशी म्हणजे लिम्बिक सिस्टीमशी जोडलेला असतो.
मेंदू तज्ञांच्या मते ध्यान हे आपल्या मेंदूचेच कार्य आहे. इतर प्राण्यांपेक्षा आपला मेंदू अधिक उत्क्रांत झालेला असल्याने फक्त माणूसच ध्यानाची अवस्था अनुभवू शकतो. इतर प्राणी आपल्या आजूबाजूला काय घडते आहे हे डोळे, कान, नाक यांनी जाणत असतात.त्यांची इंद्रिये माणसाच्या इंद्रियांपेक्षा तीक्ष्ण असतात. त्यामुळेच माणसाला ऐकू येत नाही. असे आवाज कुत्रा, मांजर ऐकू शकतात, वास ओळखू शकतात. त्यांना परिसराचे भान अधिक चांगले असते. पण मेंदूतज्ञांच्या मते इतर प्राण्यांच्या मेंदूत निओ कॉर्टेक्स, प्री
फ्रनटल कॉर्टेक्स हा मेंदूचा पुढील भाग विकसित झालेला नसतो. हे मानवाचेच वैशिष्ट्य आहे. मतिमंद, लहान मुले किंवा स्किझोफ्रेनिया सारखे मानसिक आजार झालेल्या व्याक्तिचा अपवाद वगळता इतर कोणीही ध्यानाचा सराव करू शकतो. ध्यान हे सहजपणे लागत नाही त्याचा सराव करावा लागतो. माणसात अनेक शारीरीक कृती अजाणतेने, यांत्रिकतेने होतअसतात. आपले शरीर कृती करीत असते पण मन तिथे नसते. ते कोठल्यातरी विचारात, दंग असते. अशावेळी मेंदू ते काम मज्जारज्जू ( Spinal cord) कडे सोपवतो.
मेंदू सतत विचार करीत राहिला तर थकतो. भविष्याचे नियोजन करण्यासाठी विचार आवश्यक आहेत, पण ते सतत चालू राहिले तर आपण वर्तमानात जगतच नाही. भूतकाळ आणि भविष्य यांच्या विचारात वहात राहतो. ध्यान म्हणजे मेंदूची सवय बदलणे, त्याला वर्तमानात जगायला शिकवणे. म्हणून एखादी कृती करतांना किंवा शिकतांना ध्यान देऊन ऐकण्यास सांगतात. रागाची तीव्रता अधिक असेल तर रागाच्या भरात आपण काय बोलतो आहोत, काय करतो आहोत याचे भान रहात नाही. कारण भावनिक मेंदूने वैचारिक मेंदूचा ताबा घेतलेला असतो, तो विचारहिन होतो आणि रागाच्या भरात काहीही करतो. सजगता ध्यानाच्या अभ्यासाने वैचारिक मेंदू म्हणजेच प्री फ्रंटल कॉर्टेक्स अधिक सक्रीय होतो. तो भावनिक मेंदूच्या ताब्यात जात नाही. त्यामुळे भावनांची तीव्रता कमी रहाते.
sharadyogvigyan.blogspot.com
🧘🏻♂योग विज्ञान शृंखला🧘♀
✒️.....डॉ. शरद रामढवे.
(कान,नाक,घसा तज्ञ)
ध्यान भाग ६
ध्यान आणि भावना
मानवाच्या मेंदूतील ब्रेनस्टेम् (Brain stem) आणि मेड्यूला (medulla) म्हणजे हा जैविक मेंदू असून तो सर्व अनैश्विक शरीर कियाचे नियंत्रण करत असतो. त्याला प्रेम वगैरे भावना समजत नाहीत. मेंदूतील लिंम्बिक सिस्टिम नावाच्या भागात या गुंतागुंतीच्या भावनांचे नियंत्रण होते. कुत्रा, मांजर, बैल इत्यादी प्राणी आपल्या मालकावर प्रेम करतात, कारण त्यांच्यामधेही हा भावनिक मेंदू असतो. सेरेब्रल कॉर्टेक्स (Cerebral Cortex) हा मोठ्या मेंदूचा भाग वैचारिक मेंदू म्हणता येईल. तो माणसाप्रमाणेच गोरिला, चिंपांझी या सारख्या अधिक उत्क्रांत झालेल्या माकडांच्या मेंदुलाही असतो. परंतु प्रिफ्रंटल कॉर्टेक्स (Prefrontal Cortex) नावाचा मेंदूचा सर्वात पुढे असणारा भाग हा मानवामध्येच असतो. मानवाच्या प्रगतीचे कारण म्हणजे हा मानवी मेंदूचा वैशिष्टपूर्ण भागच आहे.
ह्या प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सची कार्ये म्हणजे शरीराचे नियंत्रण, परिसराचे ज्ञान, भावनांचे व्यवस्थापन, चिंतेची जाणीव, प्रतिसाद देण्याची क्षमता, वेळेच भान, दुसऱ्यांच्या भावना समजण्याची क्षमता,नैतिकतेची जाणीव आणि अंत:प्रेरणा ही सर्व कार्ये निरोगी मानवी मनाची लक्षणे असून ती प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स मधून घडत असतात. हा भाग इतर सर्व भागाशी जोडलेला असतो. ऐच्छिक दीर्घ श्वास घेणे हे सुध्दा प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सचे काम आहे. तो भावनिक मेंदूशी म्हणजे लिम्बिक सिस्टीमशी जोडलेला असतो.
मेंदू तज्ञांच्या मते ध्यान हे आपल्या मेंदूचेच कार्य आहे. इतर प्राण्यांपेक्षा आपला मेंदू अधिक उत्क्रांत झालेला असल्याने फक्त माणूसच ध्यानाची अवस्था अनुभवू शकतो. इतर प्राणी आपल्या आजूबाजूला काय घडते आहे हे डोळे, कान, नाक यांनी जाणत असतात.त्यांची इंद्रिये माणसाच्या इंद्रियांपेक्षा तीक्ष्ण असतात. त्यामुळेच माणसाला ऐकू येत नाही. असे आवाज कुत्रा, मांजर ऐकू शकतात, वास ओळखू शकतात. त्यांना परिसराचे भान अधिक चांगले असते. पण मेंदूतज्ञांच्या मते इतर प्राण्यांच्या मेंदूत निओ कॉर्टेक्स, प्री
फ्रनटल कॉर्टेक्स हा मेंदूचा पुढील भाग विकसित झालेला नसतो. हे मानवाचेच वैशिष्ट्य आहे. मतिमंद, लहान मुले किंवा स्किझोफ्रेनिया सारखे मानसिक आजार झालेल्या व्याक्तिचा अपवाद वगळता इतर कोणीही ध्यानाचा सराव करू शकतो. ध्यान हे सहजपणे लागत नाही त्याचा सराव करावा लागतो. माणसात अनेक शारीरीक कृती अजाणतेने, यांत्रिकतेने होतअसतात. आपले शरीर कृती करीत असते पण मन तिथे नसते. ते कोठल्यातरी विचारात, दंग असते. अशावेळी मेंदू ते काम मज्जारज्जू ( Spinal cord) कडे सोपवतो.
मेंदू सतत विचार करीत राहिला तर थकतो. भविष्याचे नियोजन करण्यासाठी विचार आवश्यक आहेत, पण ते सतत चालू राहिले तर आपण वर्तमानात जगतच नाही. भूतकाळ आणि भविष्य यांच्या विचारात वहात राहतो. ध्यान म्हणजे मेंदूची सवय बदलणे, त्याला वर्तमानात जगायला शिकवणे. म्हणून एखादी कृती करतांना किंवा शिकतांना ध्यान देऊन ऐकण्यास सांगतात. रागाची तीव्रता अधिक असेल तर रागाच्या भरात आपण काय बोलतो आहोत, काय करतो आहोत याचे भान रहात नाही. कारण भावनिक मेंदूने वैचारिक मेंदूचा ताबा घेतलेला असतो, तो विचारहिन होतो आणि रागाच्या भरात काहीही करतो. सजगता ध्यानाच्या अभ्यासाने वैचारिक मेंदू म्हणजेच प्री फ्रंटल कॉर्टेक्स अधिक सक्रीय होतो. तो भावनिक मेंदूच्या ताब्यात जात नाही. त्यामुळे भावनांची तीव्रता कमी रहाते.
sharadyogvigyan.blogspot.com
No comments:
Post a Comment