योगविज्ञान मुद्राविज्ञान भाग ३

Saturday 18 July 2020

🧘🏻‍♂योग विज्ञान शृंखला🧘‍♀
✒️.....डॉ. शरद रामढवे.
           (कान,नाक,घसा तज्ञ)
मुद्राविज्ञान भाग ३
      नियमित  आणि सततच्या  मुद्रांच्या सरावाने सुप्तावस्थेत असलेला मेंदूचा जास्तीत जास्त भाग  सक्रिय किंवा जागृत केला जातो. या प्रक्रियेमध्ये मानसिक आणि भावना यांच्यावर  सकारात्मक परिणाम दिसून येतात . जसे भीती,  संकोच, गौणता, उदासीनता, निराशा कमी होते. 
    हात आणि डोक्याशी संबंधित मुद्रा मेंदूतील साधारण पन्नास टक्के भागाशी संबंधित असतात 
    आसनांमध्ये मेंदूचा जो भाग उत्तेजित होतो त्या भागास रक्तपुरवठा वाढतो.  तर  मुद्रा मध्ये मेंदूच्या संबंधित भागास  प्राणशक्‍तीचा प्रवाह  वाढतो.  विपरीतकरणी मुद्रा मध्ये डोपामीन (Dopamine) रसायन हे मेंदूमध्ये तयार होते  व शरीरास उत्साही बनवते तर इतर योगिक मुद्रा मुळे  सिरोटोनिन (Serotonin) हे रसायन मेंदूमध्ये तयार होते  व  शांततेचा परिणाम शरीरावर दिसून येतो त्यामुळे झोपही छान लागते. 
      बहुतेक मुद्रा मध्ये शरीर हे दोन्ही बाजूने ( उजवी व डावी बाजू )  समसमान असते. व मेंदूच्या दोन्ही बाजूस सारखीच चालना मिळते.  त्यामुळे दोन्ही बाजूंचे मेंदू चे कार्य  नियंत्रित, सुसंगत आणि संतुलित राहते.  सतत आणि नियमित मुद्रा च्या अभ्यासाने विश्लेषणात्मक विचार, बुद्धिमत्ता आकलनशक्ती ,ग्रहणशक्ती, अंत:र्ज्ञान  आणि विवेक बुद्धी यामध्ये वाढ होते. आणि वृत्ती शांत व स्थिर होते 
        नासिकाग्र दृष्टी यामध्ये डोळे नाकाच्या टोकावर एकाग्र केले जातात जेथून संवेदना डाव्या व उजव्या दोन्ही बाजूच्या मेंदूकडे समसमान जातात, व दोन्ही बाजू सारख्याच प्रमाणात उत्तेजित होतात. त्यामुळे दोन्ही बाजू तालबद्ध व सुसंगत (Harmonise) झाल्यामुळे  निश्चल शांत व एकाग्रता वाढते. 
    शांभवी मुद्राच्या अभ्यासाने पीनियल ग्रंथि निष्क्रिय होण्याची क्रिया मंदावते म्हणून ही क्रिया लहान मुलांना  वय वर्ष आठ च्या पुढे करण्याची शिफारस केली जाते. शांभवी मुद्रा मध्ये  आज्ञाचक्र सक्रिय होते कारण प्राणशक्ती ही आज्ञा चक्रा च्या वरच्या दिशेने खेचली जाते  व मेंदू चा पुढचा भाग भालीय मेंदू (Frontal cortex) हा उत्तेजीत व सक्रिय होतो . 
   खेचरी मुद्रा  (जिव्हा बंध ) चा प्रभाव  हायपोथॅलॅमस आणि ब्रेन स्टेम (Brain stem)  यामधील मज्जा केंद्रावर पडतो.  या मज्जा केंद्रामधून  शरीरातील अनैश्चिक क्रिया  जसे श्वसनक्रिया, हृदयाचे स्पंदन, भावना, तहान-भूक यावर नियंत्रण होते.  खेचरी मुद्रा मध्ये  तोंडाच्या मागील बाजूस अनेक सूक्ष्म मज्जातंतू (Meridian points) ज्या जीभेच्या दाबामुळे उत्तेजित होतात  ज्याचा संबंध स्वायत्त मज्जासंस्थाशी (Autonomic nervous system) असतो  स्वायत्त मज्जासंस्था शरीरातील अनैश्चिक क्रिया नियंत्रित करते  याचा अर्थ खेचरी मुद्रा चा परिणाम अनैश्चित क्रिया वर होतो  त्यामुळे खेचरी मुद्राने तहान-भूक कमी होते व भावनांवर नियंत्रण येते .
   डोळ्यांच्या हालचालींचा परिणाम मेंदूवर होतो.  जेव्हा डोळ्यांची हालचाल जलद (Rapid eye movement, REM)  असते  त्यावेळी जास्त वारंवारतेच्या (High freuency) बीटा लहरी मेंदूत दिसून येतात.  जेव्हा डोळ्यांची हालचाल कमी होते  त्यावेळी शांततेच्या कमी वारंवारतेच्या अल्फा लहरी दिसून येतात. ध्यानाच्या स्थितीमध्ये मेंदूमध्ये अल्फा लहरी दिसून येतात. शांभवी मुद्रा मध्ये डोळे स्थिर केल्यामुळे डोळ्याची हालचाल कमी होते  त्यामुळे ह्या शांभवी मुद्रेमध्ये अल्फा लहरी दिसून येतात. याचाच अर्थ  ध्यानासाठी ही मुद्रा उपयोगी पडते  म्हणून  ध्यानाच्या वेळी शांभवी मुद्राही लावली जाते.

sharadyogvigyan.blogspot.com

योगविज्ञान मुद्रा विज्ञान भाग २

Friday 17 July 2020

🧘🏻‍♂योग विज्ञान शृंखला🧘‍♀
✒️.....डॉ. शरद रामढवे.
           (कान,नाक,घसा तज्ञ)

मुद्राविज्ञान भाग २ 


ज्यामुद्रामध्ये तर्जनी आणि अंगठा जोडलेला असतो त्यावेळी मेंदुमधील आज्ञामेंदू (motor cortex) हा सूक्ष्मपातळीवर व्यस्त असतो.अशावेळी मेंदूपासुन हातापर्यंत व हातापासुन मेंदुपर्यंत एक शक्तिवर्तुळ ( loop of energy) तयार होते आणि जागृत सजगतेमुळे मन अंतर्मुख होते.
     अन्नमयकोष ,प्राणमयकोष व मनोमयकोषात समनव्यय ,नियमितता आणि नियंत्रण राहण्यासाठी प्राणशक्तीचा समतोल असण्याची अत्यंत गरज असते. ह्या प्राणशक्तीवर नियंत्रण मुद्राच्या माध्यमातून साधता येते. याचाच अर्थ मुद्राद्वारे अन्नमयकोष, प्राणमयकोष वं मनोमय कोषावर नियंत्रण व नियमितता आणता येते. म्हणून प्रत्येक मुद्रांचा दृष्टिकोन हा शारीरिक स्थितीतील स्थूलतेतून सुक्ष्मतेकडे वळवण्याचा असतो. ही सूक्ष्मशक्ती विशिष्ट मुद्राद्वारे विशेष शक्तीचक्राकडे वळविली जाते.
    ठराविक मुद्रा विशिष्ठ नाड़ी आणि चक्राना उत्तेजित करण्याचे काम करते.जसे शाम्भवी मुद्रामध्ये डोळे भूमध्याकडे वळवून टक लावून पहातो त्यावेळी डोळ्यांच्या स्नायुची हालचाल होते व डोळ्यांच्या स्नायुवर आणि मज्जातंतुवर ताण येतो. हा ताण कांही वेळ त्याच स्थितिमध्ये रहिल्यानंतर तो जाणवतो त्यामुळे डोळ्याला प्राणशक्ति पुरविणारी नाड़ी उद्दपित होते.तसेच शाम्भवी मुद्रामध्ये दोन्ही डोळे दोन्ही भुवयामध्ये केंद्रित केल्यामुळे सुषुम्ना नाड़ी उत्तेजित होते. तसेच आज्ञाचक्र सक्रिय होते.
    नासिकाग्र दृष्टि मध्ये दोन्ही डोळे नाकाच्या शेंटयावर केंद्रित केली जातात. त्यामुळे वासाशी संबधित मज्जातंतु उत्तेजित होतात आणि मूलाधार चक्र उद्यपित होते कारण दोघांचेही पृथ्वी तत्व आहे.
      विपरितकरणी मुद्रा ज्यास विपरीतकरणी आसन ही म्हणतात. यामध्ये प्राणशक्तिचा प्रवाह हा विरुद्ध दिशेने होतो. म्हणजेच जो प्रवाह खालच्या दिशेने असतो तो वरच्या दिशेने बदलतो.त्यामुळे मेंदूतील उच्चपातळीतील केंद्र उत्तेजित होतात.
  मुद्रा आणि मेंदू संबंध : आपल्या मेंदूमध्ये काहीं केेन्द्र (centers) सुप्तावस्थेत असतात . त्यांना चालना मिळाल्यास ते सक्रीय होण्याची क्षमता त्यांच्यामध्ये असते . मुद्रा द्वारे ह्या मेंदू केंद्रा मध्ये जागृती निर्माण करून बदल करता येतो . आधुनिक न्यूरोफिजिओलॉजीस्ट च्या मते शरीर आणि मेंदू यांचा संबंध अशा प्रकारे असतो की, मेंदूमध्ये पृष्ठभागावर प्रतिकात्मक शरीराचा प्रत्येक भाग दर्शविलेला असतो.  हा भाग संवेदनात्मक आणि आज्ञा मेंदूवर (Motor cortex) दर्शविलेला असतो . मेंदूच्या आज्ञा मेंदूवर इलेक्ट्रोडने एखादा विशिष्ट भाग उत्तेजित केला तर शरीराच्या त्याच्याशी संबंधित भागाची हालचाल होते.  त्याउलट जर आपण हाताची हालचाल केली तर मेंदूतील संबंधित भाग उत्तेजित होतो . अशाप्रकारे शरीराचा प्रत्येक भाग हा आज्ञा मेंदू (motor cortex) वर दर्शविलेला असतो . म्हणून यास  मेंदूतील लहान माणूस (Homunculus "Little man") असे म्हणतात.  मेंदूतील विशिष्ट भागाची हानी झाली तर शरीराचा संबंधित निकामी होतो.  याच तत्वाचा उपयोग मुद्रा मध्ये करून  मेंदूचा संबंधित भाग  सक्रिय केला जातो.
     जेव्हा एखादी मुद्रा करण्याचे ठरवितो  त्यावेळी त्या प्रकाराची मज्जासंस्थे संबंधित हालचाल करण्याची प्रेरणा मेंदूकडे जाते  तिथून संबंधित भागाला आज्ञा मेंदूकडून प्रेरणा दिली जाते.  उदा. डोळ्याची ठराविक स्थिती करण्याचे ठरले  तर मेंदूकडून डोळ्यास त्याप्रमाणे हालचाल करण्याची आज्ञा दिली जाते. अशाप्रकारे मुद्रा मुळे एक वर्तुळाकार परिक्रमा तयार होते  ज्यामधून प्राणशक्ती शरीराकडून मेंदूकडे  व  मेंदूकडून शरीराकडे वर्तुळाकार फिरते.

sharadyogvigyan.blogspot.com

योग्य विज्ञान मुद्रा विज्ञान भाग १

Thursday 15 July 2020
🧘🏻‍♂आ
योग विज्ञान शृंखला🧘‍♀
✒️.....डॉ. शरद रामढवे.
           (कान,नाक,घसा तज्ञ)
मुद्रा विज्ञान भाग १ 

मुद्राच्या नियमित अभ्यासाने माणसाच्या वृत्तिमध्ये,मूड किंवा मनाचा कल यामध्ये बदल होतो. त्याची आकलन शक्ती, बोध,समज, जाणीव व जागरूकता यामध्ये वाढ होते.एकाग्रता वाढण्यासाठीही त्याची मदत होते.मुद्रांचा उपयोग उपचारात्मक तसेच मनोविश्लेषनात कार्यशक्तिला पुन्हा सुप्त मनाच्या पातळीत उतरवण्यासाठी करता येतो.
      मुद्राभ्यासाने मन बाह्यजगतातुन आंतर्मुख  होण्यास मदत होते जो एक प्रत्यहाराचाच भाग आहे. प्रत्याहारातून मन एकाग्र होऊन धारणेस प्राप्त होते त्यामुळे सततच्या अभ्यासाने ध्यान सहजतेने लागते.सुप्तावस्थेतील सुक्ष्मशक्ती जागृत होण्यास मदत होते.
   संत,महर्षी व ऋषी यांनी दिलेली ही अतिप्राचीन विद्या असून ती एक गूढ विद्या असल्याचे मानले जात असे.परंतू ते एक मुद्रा विज्ञान असल्याचे आताच्या संशोधनात निष्पन्न होत आहे.
    शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्य चांगले राहण्यासाठी शरीरातील पंचमहाभूतांच्या घटकांचे प्रमाण समतोल राहणे आवश्यक असते.ते मुद्राच्या अभ्यासातून शक्य होते.
      ज्याप्रमाणे रडणे हे दुःख प्रदर्शित करण्याचे प्रतीक आहे, नाचणे,गाणे,हसणे हे आनंद दर्शविण्याचे प्रतीक आहेत.त्याचप्रमाणे मुद्रा हे आंतरिक भावना, स्वभाव ,मतांची व वृतींची जाणीव करून देण्याचे प्रतीक आहे.
   कोणत्याही मुद्राच्या शारीरिक स्थितीतून मेंदूकडे जाणाऱ्या संवेदनांचा परिणाम हा मेंदूतील लहरीवर करीत असतो.
   मुद्रा आणि प्राण यांचा संबंध :  यौगिक तत्वज्ञान
आणि चायनीज औषध शास्त्राप्रमाणे आपले शरीर सतत ऊर्जा बाहेर टाकत असते.ती ऊर्जा हात, पाय,डोके यामधून जास्तीतजास्त बाहेर पडत असते. १९७० मध्ये कार्लीयन फोटोग्राफी द्वारे ही ऊर्जा शरीराभोवती आभामंडल (ऑरा) च्या माध्यमातून दिसते हे सिद्ध झाले.ह्या प्राणिक शक्तीचा प्रवाह हात, पाय,डोके याकडे जास्त असल्याचे दिसून आले.मुद्राच्या सरावाने हा प्राणिक प्रवाह बंद करून तो दुसऱ्या मार्गाने पाठविण्याची व्यवस्था केली जाते.अश्याप्रकारे
बाहेर पडणारी प्राणिक ऊर्जा ही वापस शरीरात पाठविली जाते. शरीराच्या वेगवेगळ्या स्थिती वरून व हाताच्या बोटांची वेगवेगळ्या प्रकारे जोडणी करून (हस्तमुद्रा) बाहेर पडणारी प्राणिक ऊर्जा ही परत शरीरात पाठविली जाते.हस्तमुद्रामध्ये शरीर, मन आणि प्राणिक ऊर्जा यांचा संबंध असतो.ज्याप्रमाणे ज्ञानमुद्रा मध्ये हात गुडघ्यावर ठेवून तळ हात जमिनीकडे असतो व तर्जनी आणि अंगुष्ठा यांचे मिलन झालेले असते.त्यामुळे तर्जनी मधून सतत बाहेर पडणारी प्राण ऊर्जा ही अंगठ्या मधून परत शरीरात पाठविली जाते. हेच तत्व चिनमुद्रास लागू होते.अश्यावेळी मन स्थिर होऊन एकाग्र होते, विशेषतः पद्मासन व सिद्धासनामध्ये. म्हणून ध्यानासाठी पद्मासन, सिद्धासन या आसनांचा आणि ज्ञानमुद्रा किंवा चिनमुद्रा यांचा प्रकर्षाने उपयोग केला जातो.
    ज्याप्रमाणे प्रकाश ऊर्जा ही आरस्यातुन परावर्तित होते किंवा ध्वनि ऊर्जा ही एखाद्या ऊंच कड़ा किंवा भींत यावरून वळविन्यात येते त्याचप्रमाणे मुद्राद्वारे प्राणशक्ति ही शरीरात वळवून इच्छित हालचाल घडवून आणण्यासाठी वापरली जाते.तसेच ज्याप्रमाणे रात्रीच्या वेळी भिंतीवर टोर्चचा प्रकाश टाकल्यानंतर तो पसरतो त्याचप्रमाणे मुद्रामध्ये प्राणशक्तिस मिळालेल्या अडथळ्यामुळे ती शरीरात सर्वत्र पसरते. शरीरातील नाडी आणि शक्तीचक्रे ही टॉर्चप्रमाणे सतत उर्जाप्रवाहाचे काम करीत असतात.यामधील शरीरातून बाहेर पडणारी ऊर्जा ही मुद्राद्वारे परत शरीरात पाठविली जाते. ज्याप्रमाणे षण्मुखी मुद्रामध्यें आपण डोक्यामधील काही द्वार बंद करतो विशेष करून डोळे.त्यामधून बरीच ऊर्जा खर्च होत असते. डोळे बंद केल्यामुळे ती ऊर्जा खर्च न होता शरीरात पसरते. प्राणशक्ती नियमित आणि नियंत्रित झाल्यामुळे मानसिक क्रिया कमी होतात व मानसिक शांती आणि मानसिक एकाग्रता वाढते.

sharadyogvigyan.blogspot.com


    

योगविज्ञान योगनिद्रा विज्ञान भाग ३

Thursday 2 July 2020

🧘🏻‍♂योग विज्ञान शृंखला🧘‍♀
✒️.....डॉ. शरद रामढवे.
           (कान,नाक,घसा तज्ञ)
योगनिद्रा विज्ञान भाग ३
       डेन्मार्कमधील कोपनहेगन येथे असलेल्या केनडी संशोधन केंद्रात डॉ.हन्सलोक आणि डॉ. झेयल्स जासेर यांनी नियमित योगनिद्रा करणाऱ्या व्याक्तिंच्या डाव्या आणि उजव्या दोन्ही बाजूंच्या मेंदूचा अभ्यास केला. त्यामध्ये मेंदूचे कार्य दर्शविणाऱ्या मशीनव्दारे (EEG मशीन) जागृत स्थितीतील व्यक्ति, डोळे बंद केल्यानंतर आणिस्वा मी जानकीनंद यांच्या सिडी व्दारे योगनिद्रा करणाऱ्या व्याक्तिंचा अभ्यास केला. योगनिद्रा करणाऱ्या व्यक्तिंमध्ये मेंदूची स्थिती ही शांत, शिथिल व तणावरहित (Deep relaxed stage) दिसून आली. थिटा तरंग (Theta Waves) हे ११% ने वाढलेली दिसून आली आणि अल्फा तरंग (Alpha Waves) हे २% ने कमी झाली होती. याचा अर्थ तो निद्रा मध्ये असून सजग होता. जागृत अवस्थेतील व्यक्तिमध्ये बिटा तरंग (Beta Activity) ही अल्फा तरंगामधे बदलली. जी एक तणावरहित स्थिती आहे. मेंदूमध्ये अल्फा तरंग असतांना मेंदू मधे सिरोटिनिन संप्रेरक तयार होतो ज्यामुळे माणसास शांत वाटते व मूड बदलतो. जस जसा योगनिद्रेचा अभ्यास खोल होत जातो
तसा अल्फा तरंग हे ८-१२ तरंग / सेकंद असतात. त्या थिटा तरंग मध्ये बदलतात. ज्या ४-८ तरंग / सेकंद (4-8 Thoughts/sec.) असतात. ही एक तणावरहित स्वप्नावस्था व खोल ध्यानाची (Deep Meditation) अवस्था असून तो सजग असतो. ज्ञानेंद्रियाचा बाहेरील जगाशी संबंध तुटलेला असतो. त्यामुळे तो बाहेरील जाणिवेच्या बाहेर असतो. योगनिद्रेच्या अभ्यासात या नंतरची अवस्था म्हणजे थिटा
तरंग ह्या डेल्टा तरंग (Delta Waves) मध्ये बदलतात. ज्यामध्ये फक्त (1-4 Waves/sec.) असतात. ह्या अवस्थेमध्ये विचार अजून कमी होतात. ही एक स्वप्नरहित झोपेची (Dreamless Sleep) अवस्था असून बाहेरील कोणत्याही गोष्टीची जाणीव रहात नाही. ह्या अवस्थेमधे पेशींची दुरुस्ती व वाढ (Healing & Regeneration) चांगली होते. लहान मुलांना गाढ झोपेची आवश्यकता असते, त्यामुळे त्यांची वाढ
होते. ह्या अवस्थेमधे तणावपूर्ण संप्रेरक (Stress Harmones) शरिरातून कमी होतात. त्यामुळे ताणतणाव कमी होतो. तसेच शांत व विचार शून्य अवस्थेत असूनही सजग असतो.
        योगनिद्रेमध्ये व ध्यानामध्ये दोन भुवयांच्यामधे (भूकुटी) ज्यास तिसरा डोळा असेही म्हणतात. तेथे लक्ष देण्यास सांगतात. ह्या भूकुटी मागेच पिनियल ग्रंथी (Pineal Gland) असते. जी तेथे लक्ष केंद्रित केल्यामुळे उत्तेजित होते आणि त्यामधून मेलॅटोनिन (Melatonin) नावाचा संप्रेरक तयार होतो. हा मेलॅटोनिन संप्रेरक हा तणाव कमी करणारा (Stress reducing hormone) असून त्यामुळे शांत झोप लागते. रोग प्रतिबंधक शक्ति वाढते. तसेच पेशींची दुरुस्ती व वाढ होते. त्यामुळे रोग होण्यास प्रतिबंध होतो.

Sharadyogvigyan.blogspot.com